Oeps! Foutje moet kunnen, toch?

Hoe Lucia de Berk slachtoffer werd van rechtsdwaling in het Nederlandse strafrechtsysteem

door: Vera Veldscholten

17 september 2014. Lucia de B. staat voor ons, iets dat we in 2004 niet voor mogelijk hadden gehouden. Een eerste reactie die ik uit de collegezaal opvang is: Is zij dat echt? Oh, ik had me daar een heel ander persoon bij voorgesteld. In 2004 had hier namelijk een monster gestaan, een heks. Nee, ik moet mijzelf verbeteren, want in 2004 had zij hier helemaal niet gestaan, want zij zat vast, levenslang. Maar toch is zij het echt en wij beseffen ons allemaal dat er sinds 2001 ontzettend veel gebeurd is. Nu in 2014 staat daar mevrouw de Berk; Lucia. Een vrouw die kapot gemaakt, maar toch ook weer gedeeltelijk opgebouwd, is door ons rechtssysteem, door de media, door ons. Een vrouw die hét toonbeeld is van rechtsdwaling. Hét toonbeeld van ons incapabele door willekeur en tunnelvisie gedreven rechtssysteem. Of toch niet helemaal?

Even opfrissen
18 juni 2004. Na een proces van bijna drie jaar wordt Lucia de Berk in hoger beroep veroordeeld door het gerechtshof in Den Haag voor zeven moorden op patiënten en drie pogingen tot moord. Lucia krijgt levenslang en tbs opgelegd. Een zware straf, die in 2007 werd omgezet tot levenslang omdat de twee straffen niet gecombineerd mogen worden. Er zijn veel fouten gemaakt in het proces van Lucia. Lucia werd op 14 december 2001 gevangen genomen en kwam na zesenhalf jaar voorlopig vrij toen tijdens het herzieningsproces duidelijk begon te worden dat de bewijsvoering ondeugdelijk was geweest. Dit vonnis is ronduit verbijsterend wanneer de argumentatie van justitie tegen het licht wordt gehouden. Er blijkt dan geen enkel hard bewijs te bestaan. Er zijn geen getuigen of belastende materialen. Lucia is nooit op iets verdachts betrapt. Er zijn bij haar nooit gifstoffen gevonden waar de moorden mee zouden zijn gepleegd. Evenmin is er een motief bij de vermeende dader geconstateerd. Maar hoe kan het dan dat er de hoogst mogelijke straf aan iemand wordt gegeven terwijl er helemaal geen concreet bewijsmateriaal is? Volgens Ton Derksen komt dit omdat het OM onwaarheden debiteert, informatie achterhoudt, willekeurige feiten bij elkaar raapt, cruciale argumentatiefouten maakt, niet openstaat voor kritiek en zich vaak laat leiden door het magische oog: de overtuiging dat men de waarheid al heeft gezien voordat deze bewezen is.

Het eerste deel van de lezing wordt door de heer Eric Rassin verzorgd. De heer Rassin vertelt alle wetenschappelijke ins- en outs op het gebied van rechtsdwaling. Hierbij geeft hij een aantal pakkende voorbeelden die duidelijk laten zien wat en waarom er zoveel mis kan gaan bij het spreken van recht. Ten eerste geeft hij weer dat er helemaal geen duidelijke methode bestaat die rechters kunnen volgen. Rechtspreken is nattevingerwerk, en zoals hij zegt: ‘Zonder deugdelijke methode is het moeilijk om de waarheid te vinden in een strafzaak‘. Om dit te illustreren geeft hij een paar pakkende voorbeelden van argumentatiefouten. Hij laat zien hoeveel er kan gebeuren met alleen al het omdraaien van een tekstueel causaal verband, zoals dat ook in de zaak van Lucia is gebeurt. Als de stelling luidt:
‘Als je een onschuldige verpleegster bent, is de kans klein om bij zoveel sterfgevallen te zijn’ Ergo: ‘Dus als je bij zoveel sterfgevallen bent, is de kans dat je schuldig bent heel groot.’

Als je snel kijkt lijkt deze stelling te kloppen, maar niks is minder waar. Als we het transformeren in een andere stelling zal je zien waarom, want hier staat namelijk hetzelfde:
‘De kans om als eerlijke speler de loterij te winnen is heel klein.’ Ergo: ‘Als je de loterij wint, ben je dus waarschijnlijk oneerlijk.’

Je ziet meteen dat de tweede stelling niet klopt. Het winnen van de loterij is puur geluk hebben, met een kans van één op zoveel miljoen. Eén op zoveel miljoen is heel erg weinig. En toch bestaat de kans, anders was de statistische kans wel 0% geweest. En dat is het niet. Dit zelfde is in de zaak van Lucia gebeurt. De kans dat zij bij zoveel sterfgevallen aanwezig was, was maar één op 342 miljoen. Dat betekent echter niet dat de kans onmogelijk was, dat zij ‘vals speelde’, dus schuldig was aan moord.

Overigens bestaat er ook veel kritiek op het statistische getal van 1 op 342 miljoen. ‘t Groeneboom vestigde de aandacht op het gebrek aan professionaliteit van de personen die de bijzonder sterke uitspraken van statistische aard hebben gedaan aan het begin van de zaak (zoals de kans van een op 342 miljoen van de rechtspsycholoog Henk Elffers), en het feit dat noch de rechtbank of het hof, noch de commissie-Grimbergen of hoogleraren in de mathematische statistiek geraadpleegd hadden. Naar zijn mening was het onderzoek niet professioneel uitgevoerd, zijn de verkeerde gegevens gebruikt en zijn er gegevens verkeerd geïnterpreteerd. Dawid merkte in dit gesprek ook op dat het op zijn minst merkwaardig is dat na de komst van De Berk het aantal sterfgevallen juist licht daalde, namelijk van 7 naar 6 per jaar. Indien er inderdaad een seriemoordenaar in het ziekenhuis werkte, zou men wellicht eerder een toename van het aantal sterfgevallen verwachten. Een andere cruciale fout die gemaakt werd bij het OM was de fout dat zij er al vanuit gingen dat de moorden gepleegd waren door Lucia. Op die manier werd het heel makkelijk om alle kleine dingen die zij enigszins opmerkelijk vonden tegen haar te gebruiken. En veel van het bewijs dat haar onschuld bewees werd voor het gemak aan de kant geschoven, daar werd niet goed naar gekeken.

Na de presentatie van de heer Rassin is het duidelijk voor iedereen in de zaal hoeveel er fout kan gaan in een rechtsproces. Dat dit allemaal in een democratische rechtsstaat kan gebeuren is opmerkelijk. Na een uitzending van Nova die de rest van onze kennis over de zaak van Lucia nog even opfrist komt mevrouw de Berk zelf aan het woord. Zij geeft tijdens de vragenronde dan ook aan geen vertrouwen meer te hebben in het Nederlandse rechtssysteem, wat ik mij na alle informatie die we net hebben gekregen goed kan indenken. Haar advocaat kon vandaag niet aanwezig zijn dus ze vraagt de zaal liefjes geen al te moeilijke vragen over het proces te stellen. Daarna komen er een aantal interessante vragen uit de zaal voorbij. Gevraagd wordt of zij haar collega’s uit het ziekenhuis nog wel eens gesproken heeft na de tijd. Maar deze mensen waar zij altijd prettig mee samen heeft gewerkt, hebben haar als een baksteen laten vallen en zelfs tegen haar getuigd. Ze zeiden dat ze haar altijd al vreemd en afwijkend vonden, allemaal dingen die Lucia nooit aan hen gemerkt heeft toen ze met hen samenwerkte. Met wie ze nog wel contact heeft zijn twee vrouwen uit de gevangenis waar ze het goed mee kon vinden. Verder werden er veel vragen gesteld over haar familie en het leven na de gevangenis. Ze was eerst heel bang dat ze overal herkend zou worden. maar dat viel na een tijdje al heel erg mee. Na het vragenrondje hoor ik van veel mensen in de zaal dat ze haar ook een beetje vreemd vonden overkomen, net als haar collega’s. Tja, ze is vrijgesproken omdat goed bewijsmateriaal ontbrak, niet omdat er nou zoveel bewijsmateriaal was dat bewees dat ze onschuldig was. Of ze wél echt zo onschuldig is als ze beweert zullen we waarschijnlijk nooit meer te weten komen. Wat we wel weten is dat het uiteindelijk een rechtvaardig proces is geweest en dat zij hier nooit meer voor vervolgd zal kunnen worden. Ne bis in idem.